– Det er mange som trur at Noreg var eit fattig land for hundre ?r sidan. Journalistar, politikarar, akademikarar og folk flest. Men tvert imot var vi blant dei rikare landa i Europa og i verda. Og p? andre aspekt av modernisering l?g Noreg langt framme, fortel historieprofessor ved Universitetet i Oslo og UiO:Norden-forskar, Jan Eivind Myhre.
I si nye bok Den norske modellen blir til. Norge 1814-1914, visar historieprofessoren b?de til kronprins Haakons nytt?rstale fr? 2003, der han sa at Noreg var eit av Europas fattigaste land for nokre generasjonar sidan – og til statsminister Stoltenbergs nytt?rstale i 2011, som sa at Noreg fr? hundre ?r sidan var blant dei fattigaste landa i Europa.
– Problemet er at ein ikkje samanliknar likt og likt. Sj?lvsagt var Noreg eit fattig land p? 1800-talet, samanlikna med det samfunnet vi kjenner i dag. Men samanliknar vi Noreg p? 1800-talet og rundt 1900 med andre samfunn i si tid, s? finn vi eit moderne, noks? sekul?rt og forholdsvis rikt land, seier Myhre.
Den norske modellen
I si nye bok om den norske modellen, visar Myhre korleis moderne tenking og faktiske ressursar legg grunnlaget for det norske samfunnet som vi kjenner i dag.
Boka er skriven i samanheng med antologien Myten om det fattige Norge. En misforst?else og dens historie fr? 2021, som Myhre var redakt?r for. Som i antologien tek Myhre utgangspunkt i myten om det fattige Noreg, men vrir dette over i to perspektiv: modernisering og den norske modellen.
– Dette er historia om korleis og kvifor Noreg i l?pet av hundre ?r blei eit rikt og moderne land. Eg s?kjer ? definere trekka til det som vi i dag kallar den norske modellen, seier Myhre.
? definere rikdom
Korleis m?ler ein kor rikt eit land er? Eit naturleg steg for mange vil vere ? sj? p? bruttonasjonalproduktet. Men ein kan ogs? vere rik p? kunnskap, rik p? samhald og rik p? fridom.
P? alle desse parameterane sk?rar 1800-tals Noreg h?gt, fortel Myhre.
Blant dei avgjerande faktorane i den norske modellen, trekk Myhre fram stabil ?konomi gjennom statleg styring.
– Det norske regimet er forbausande stabilt fra 1814 og utover. Andre vestlege land har mykje mindre stabilitet. Frankrike har sine revolusjoner, og andre land hadde ogs? det rundt 1848. Noreg hadde nokre mindre oppr?r, og s? sj?lvsagt Thraner?rsla. Men samanlikna med andre land var dette eit stabilt styre.
Ogs? h?g arbeidslivsdeltaking blant kvinnene vert framheva som viktig, i tillegg til relativt sosial likskap i samfunnet, sterke lag og foreiningar, samt offentleg finansiert utdanning.
– Alt dette er noko som utviklar seg p? 1800-talet og mykje startar med grunnlova. Utover 1800-talet blei grunnlova brukt til ? kjempe fram nye rettar. Den var s?pass open i formuleringane at den la grunnlaget for st?rre fridom. Det har vore sagt at grunnlova opna for fridomar som den ikkje ga sj?lv.
Utvandring som ?bevis?
Myhre forklarar korleis dei store utvandringane til Amerika ofte blir brukt som ?bevis? p? det fattige, norske samfunnet. Justert for folketal hadde Noreg den nest h?gaste utvandringa, etter Irland.
– Det er riktig at den viktigaste ?rsaka til utvandringa var fattigdom og d?rlege moglegheiter.
Det var ikkje plass til alle i jordbruket, og i byane var arbeidsledigheita h?g. Men det h?yrer ogs? med til forteljinga at det var relativt ?lett? for nordmenn ? utvandre, meiner Myhre.
– I tillegg til ? vere ein sj?fartsnasjon, kunne dei aller fleste nordmenn b?de lese og skrive, og kunne derfor forst? innhald i brev og reklame. Derfor visste dei ogs? om mogelegheitene. I tillegg var ikkje nordmenn fattigare enn at mange kunne betale for billetten til Amerika.
– Satt p? spissen kan du sei at vi utvandra til Amerika fordi vi var relativt moderne, mindre fattige enn andre, var vestvendt og hadde tilgang til havet.
Kampen om forteljinga
Med all denne kunnskapen, korleis har det seg likevel at myten om ?v?r fattige historie? framleis st?r s? sterkt? Handlar det berre om nytt?rstalar om nauda ?den gong d???
Nei, s? enkelt er det ikkje, meiner Myhre. Han trekk fram to forklaringar.
– For det f?rste er det nokon som ?nskjer ? ta ?ra for at vi lever i s? stor rikdom i dag. Ei underavdeling av dette er dei harde 30-?ra, og ei anna underavdeling er olja. Den har gjort oss blind. Ein kan sei det slik at vi i Noreg har g?tt fr? ? vere ?rich?, til ? bli ?filthy stinking rich?.
– Det andre eg vil trekkje fram er skj?nnlitteraturens skildringar av fattigdom. Heile poenget er at skildringane fr? det fattige Noreg ofte er korrekte. Dei fleste i Noreg p? 1800-talet var fattige, viss vi samanliknar med dagens levek?r. Men ikkje om vi samanliknar med andre folk p? same tid, seier Myhre.
Og mytens motstandskraft? Den er kanskje her for ? bli, if?lgje Myhre.
– Ein ven av meg seier at myten om den fortidige fattigdom ikkje kan utryddast, fordi det er investert for mykje i den. Som Ottar Brox treffande har p?peika – nokon har behov for ei fattig fortid.